Тарау : Тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары. Тақырыбы: Мендель

генетикалық ұғымдар мен, белгілер және терминдер
Сабақтың мақсаты - Негізгі

генетикалық терминдер мен символдарды танып білу;
Генетика – тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік туралы ғылым екендігіне көз жеткізеді;
Генетика ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар туралы мағлұмат алады;
Негізгі генетикалық түсініктерді,
символдарды және терминологияны білу

.......................................
Грегор Менделдің бірінші заңы..........................................................деп атады
Грегор Менделдің екінші заңы..........................................................деп атады
Доминантты белгі

..............................., рецессивті ..............................белгі
Моногибритті будандастыру дегеніміз...........................................................,
Аллельді гендер деп..........................................................................................,
Гомологты хромосома .......................................................................деп атайды.
Гомозиготалы деп..................................................................организмді айтады.
Гетерозиготалы деп.............................................................. организмді айтады.
Фенотип - ............................... , генотип- ........................... деп аталады.
Р-?, Г-?, Ғ-?, ♀-?, ♂-?, А-?, а-?, х-? Мына белгілерді сипаттап жаз.
Мендельдің зерттеу обьектісі............ мынадай белгілеріне қарай таңдап алды...

ғылым.
Тұқым қуалау белгілерін қай заң бойынша анықтау –міне, бұл

генетиканың міндеті.
Генетиканың негізін салушы чех жаратылыс зерттеушісі Грегор Мендель

аналық дарақ ,
Х- дарақтардың арасындағы шағылысты белгілейтін белгі,
Г-аталық немесе аналық

гаметалар (жыныс жасушалар).
Ғ – шағылыс үдерісінің нәтижесі, яғни ұрпақтар.
Ғ1- балалары
Ғ2- Немере
Ғ3- шөбере
А –доминантты (басым) белгі немесе ген.
а- рецессивті (басылыңқы) белгі немесе ген.

Грегор Мендель (1822-1884)
Чех жаратылыс зерттеушісі

Г. Мендель гибридологиялық әдісті қолданды. «Гибридология» –деген сөз – «бір-бірінен айырмасы анық көрінетін организмдерді будандастыру» деген мағынаны білдіреді.

Гибридологиялық әдістің ерекшеліктері мыналар:
Будандастыру үшін қарама –қарсы белгілері айқын көрінетін таза, будан емес даралар алынады.
Әр ұрпақтағы будандарда байқалған белгілер бойынша өте дәлдікпен сандық есептеулер жүргізіледі;
Зерттелетін белгінің тұқым қуалауы бірнеше ұрпақ бойы мұқият қадағаланады.

бір-бірмен айқасып, сәйкес үлескілермен алмасу процесі. Аллельді гендер -  гомологиялық жұп

хромосомның бірдей учаскілерінде орналасқан бір геннің әртүрлі формалары. Аллельді гендер бір белгінің вариантын анықтайды. Аутосомдар – жыныстың екеуінде болатын хромосомдар. Биологиялық алға басу (пргресс) – дарақтар сафнының, жүйеленген сан алуандықтың артуы және аймақтың кеңеюі. Биологиялық кері кету (регресс) – дарақтан саны мен олардың жүйеленген топтары санының кемуі және аумақтың тарылуы. Ген – хромосомның белгілі бөлігінде орналасқан тұқым қуалау ақпаратының  генетикалық өлшем бірлігі. Белоктың алғашқы құрылымы туралы хабар бар ДНК молекуласының учаскесі. Гендік қор (генофонд) — популяцияның түрлік немесе систематикалық топтық гендерінің жиынтығы. Геном – жасуша хромосомасы немесе организм гендерінің гаплоидты жиынтығы. Генотип – ағзаның гендер жиынтығы. Гетерозиготты ағза – белгілі геннің әр түрлі жұп  аллельді гомологты хромосомаларда орналасқан әртүрлі гендер. Гетерозис – гомологты хромосомада белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы. Гибридологиялық әдіс - әртүрлі таза сызықтарға жататын даралардың гибридизациясы және бір-бірінен альтернатив белгілері бойынша ажыратылады. Келесі ұрпақта мұндай шағылыстыру нақты статистикалық заңдылықтар бойынша өтеді. Гомозиготты ағза – гомологты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллельдері орналасқан диплоитты ағза. Гомологиялық хромосомдар – құрылысы жағынан ұқсас бір локуста аллельді гендері бар, бір белгінің дамуына жауап беретін хромосомдар. Ди – және полигибридті шағылыстыру – екі немесе көп жұп қарама-қарсы белгілері бойынша ажыратылатын гомозиготалы даралар шағылыстыру.

ген. Белігінің басым болу құбылысын доминанттау, ал басым белгіні доминантты

белгі деп атайды. Жынысты хромосомдар – екі жыныстың бір-бірінен ажырай алатын хромосомдар. Кодомирование – гетерозиготалы организмде екі аллельді геннің айқын көрінісі және де олар бір біріне әсерін тигізбейді. Коньюгация – бактериялардағы ДНК алмасу процесі. Бұл жағдайда ДНК беретін жасуша (донор),  ДНК-ны қабылдайтын (акцептор) қосылады. Көбею шексіздігі – бұл тірі ағзалардың дәл осы нақтылы жағдайларда тірі қала алатын ұрпақтарды көбірек өндіретін ортақ қасиет. Моногибридті шағылыстыру – бір жұп альтернатива белгілері бойынша ажыратылатын гомозиготалы даралар шағылыстыру. Мутация — организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері — гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік. Өзгергіштік  — организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе өзінің кейбір белгі-қасиеттерін жоғалтады. Таза линия (іріктемелер, қолтұқымдар, штаммалар) – гендердің бір немесе бірнеше аллель бойынша гомозиготты жиынтығы, өсімдіктердің өздігінен немесе өзара тозаңданғанда белгілердің ыдырауы байқалады. Толық доминанттылық – аллельді жұп геннің біреу басым қасиетті көрсетіп, гетерозиготалы күйде де гомозиготалы даралардағы  сияқты айқын көрініс береді, ал рецессивті геннің әсері байқалмай жасырын қалады. Толымсыз доминанттау – аллельді гендердің екеуінің әсері бірдей байқалып, сондықтан аралық сипаттағы формалар қалыптасады. Тұқымқуалау – организмдердің ұрпақтан ұрпаққа белгілерін өтқізе алатын қасиет.  Тұқымқуалауғыштық материалдарын тасымалдаушысы ДНК болып есептеледі. Фенотип – геноти пен айналадағы ортаның әсерінен қалыптасқан белгілердің жиынтығы. Хромосома - өзіндік ядролық құрылым, екі иықшасы, центромерасы және екі хроматинды болады. Ыдырау – ұрпақта бірнеше фенотиптің немесе генотиптің пайда болуы.

орналасқан гендерді аллельді гендер деп атайды. (А, а – бұршақ

түсі)

Әр түрлі белгілердің дамуын анықтайтын және гомологты хромосомалардың әртүрлі локустарында, сонымен бірге әртүрлі гомологты емес хромосомаларда орналасқан гендер аллельді емес гендер деп аталады. (А-бұршақ түсі, В- бұршақ пішіні)

Аллельді гендердің өзара әрекеттесуінің түрлері:
- Толық доминанттылық
- Толымсыз доминанттылық
- Кодоминанттылық
- Аса жоғары доминанттылық
- Аллельаралық комплементация
- Аллельдік белсенділігін жоғалту

Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің түрлері:
- Комплементарлық
- Эпистаз
- Полимерия
-Гендердің орнының әсері

және гетерозиготалық жағдайда жарыққа шығады. АА = Аа
Мысалы: бет сепкілінің

болуы – А
бет сепкілінің болмауы - а

Толымсыз доминанттылық
Доминантты аллель рецессивті аллельдің әсерін толық баса алмайды, гетерогизоталардың өз фенотиптері болады.
АА = Аа
мысалы: АА- қалыпты көз алмасының дамуы
Аа- микроофтальмия
аа - анофтальмия

екі аллельде бірдей дәрежеде жарыққа шығады.
Кодоминанттылық: JА JВ
Гетерозиготалы дараларда белгінің

түзілуіне екі аллель қатысады. А және В қан топтарының фенотиптерімен салыстырғанда сапалы түрде ажыратылатын АВ қан тобы түзіледі. Бұл екі ген бір біріне доминанттылық көрсетеді сондықтан оны кодоминанттылық көрсетеді.
Мысалы:
АВО жүйесі бойынша IV қан тобы.
I0 I0 - I топ
IА IА, IА IО – II топ
IВIВ, IВIО – III топ
IА IВ – IV топ
MN жүйесі бойынша:
MM – қан тобы NN – қан тобы MN –қан тобы

біркелкілік ережесі немесе
Менделдің басымдық заңы деп атады.
Грегор Менделдің екінші

заңы –екінші ұрпақта байқалатын бұл жағдай белгілердің ажырау заңы
Менделдің екінші заңы деп атады.

Доминантты белгі-басым белгі, рецессивті белгі- жасырын белгі.
Аллельді гендер деп –Кез келген белгінің бірдей немесе екі түрлі көрінісін анықтайтын жұп гендер.
Жасушысында хромосомалар жұп күйінде болатын белгілі, оны гомологты (жұп) хромосомалар деп атайды.
Фенотип –бұл генетикалық белгілердің сырттай пайда болуы.
Генотип –бұл организмнің өз ата-аналарынан гаметалар арқылы қабылданған гендердің толық жиынтығы.
Ген –Бір нәруыз туралы ақпарат жазылған ДНҚ үлескісі, хромосомада орналасады. Ген- Нәруыз
Гомозиготалы деп –аллельді гендердің екеуіде АА н/се аа бірдей.
Гетерозиготалы деп –аллельді гендер екі түрлі Аа, сондықтан түзілетін Гаметалары да әртүрлі.
Моногибридті будандастыру- ол өсімдіктің бір белгісі бойынша будандастыру, мысалы түсі бойынша.

мүмкіндік береді. Гомозиготалы қара сиыр қызыл бұқамен шағылыстырылды. Ірі қара

малда аналығында қара түс (А) қызыл түсті бұқадан (а) басым екені белгілі.

Р ♀АА х ♂аа
Гаметалары А а

Ғ1 ♀Аа х ♂Аа генотипі бойынша. Фенотипі бойынша Қара түсті.

Г А а А а

Ғ2 АА, Аа, Аа, аа Генотипі бойынша. Фенотипі бойынша 3 қара сиыр, 1 қызыл сиыр.

Ағылшын  генетигі Реджинальдом Паннетом (1875 -1967)  құрметіне Пэннет торкөзі деп атаған.

және ақ түсті тышқандарды шағылыстырды,Ғ1 тек сұр тышқан, ал Ғ

2-де 198 сұр және72 ақ тышқан пайда болды. Бұл белгілер қалай тұқым қуалайды?
Ж: Моногибридті будандастыру бойынша тұқым қуалайды. Сұр түс басыңқы (Доминантты),
ақ түс бағыныңқы (рецессивті).

№2 есеп. Берілгені:
АА – қоңыр құндыз
аа - сұр құндыз
Ғ 2-де 15 сұр және 47 қоңыр құндыз пайда болады.
Есепті шығар.

Жауабы: Моногибридті будандастыру бойынша тұқым қуалайды.
Фенотипі: 47:15 (3:1);
Генотипі: 1:2:1;