"Белки" на узбекском языке

R

H2N- CH-COOH

valentli gruppa

О
О
С
Н

Aminogruppa — bir valentli
gruppa—NH2, ammiak
qoldig’i(NH3).

oqsillarning yashash shaklidir.
1

tomonidan 1728 yilda bug’doy unidan olingan.

topgan?





O2
N
C
H2
S

tayanch, muskul va qoplopvchi to’qimalarni qurilishiga xizmat qiladi.(kollogen,fibroin)
2.Transport vazifasi:
Oqsillar yordamida

organizmga moddalar etkaziladi. (Gemoglobin)
3.Vositachilik vazifasi:
Oqsillar-fermentlar organizmdagi ko’p sonli kimyoviy reaksiyarga bositachilik qiladi.(katalaza,amilasa)
4.Sozlovchilik vazifasi:
Organlar ishini garmonlar ta’minlaydi.(insulin,vazopressin)
5.Himoya vazifasi:
(immunoglobulin, interferon)
6.Zahira vazifasi:
(Kazein, albumin)
7.Harakat vazifasi:
(miozin) va yana boshqa vazifalar.

tashkil topgan biopolimerlardir. Oqsillarda aminokislotalar bir-biri bilan peptid(amid) bog’lanishlar
(-NO-CO-)

orqali bog’lanib, peptid zanjirlar hosil qiladi. Peptid bog’lanishlar bitta aminokislota karboksilining boshqa kislotaning aminogruppasi bilan o’zaro ta’sirlashishi natijasida hosil bo’ladi. Bunda ikkita @-aminokislotadan bir molekula suv ajralib chiqib, peptidlar hosil bo’ladi.

|
CH3
Glisin Alanin
O O
|| ∕∕
H2N-CH2-C-NH2-CH-C
| \
CH3 OH

Dipeptid (Glisin-Alanin)

dipeptidda molekulasining uchlarida har qaysi aminokislotadagi kabi funkzional gruppalar- karboksid

bilan aminogruppa qoladi. Shu sababli dipeptid o’zining bitta uchi orqali
uchunchi aminokislota bilan reaksiyaga kirishib, tripeptid hosil qiladi.

2

O

O
|| ∕∕ ∕∕
H2N-CH2-C-NH-CH-C + NH-CH-C --------→
\ ∕ | \ H2O
(OH H) CH2-SN OH
O O
|| ∕∕
→H2N-CH2-C-NH-CH-C-N-CH-C
| | \
CH3 CH2-SN OH
Tripeptid (glisil-alinil-sistelin)

ushbu sxema bilan ifodalash mumkin.
Turli oqlillar ma’lum bo’lib, ularning molekulalar

massari
6000 dan bir necha milliongacha bo’ladi. Turli oqsillarning element analizi natijalari bo’yicha ularda
C---50-55/ O---21,5-23,5/, H--7/atrofida, N---15-17/, ---0,3-2,5/
Yana biroz miqdorda P, galogenlar, metallar bo’ladi. Masalan: qon oqsili- gemoglobinning empirik formulasi (C738 H1166 O208 S2Fe)4

vaqtida olingan. Gidroliz oqsillar kislota yoki ishqorlarning eritmalari bilan qizdirilganda

yoki fermentlar ta’sir ettirilganda sodir bo’ladi.
Gidrolizning oxirgi mahsulotlari @ - aminokislotalar hisoblanadi.Masalan: bitta tripeptidning to’liq gidrolizlanishi uchta aminokislota hosil bo’lishiga olib keladi

4

qoldiqlari turli-tuman birikmalar holida ko’p marta takrorlanishi lozim,degan xulosa kelib

chiqadi. Turli xil oqsillar sonining juda ko’pligiga sabab ana shudir.
Oqsillar ajratib olingan ba’zi eng muhim aminokislotalarning tuzilishi va nomlarini keltiramiz:

Glisin H2N-CH2-COOH

Valin

H2N-CH-COOH
l
CH2-CH(CH3)2

Alanin H2N-CH-COOH
l
CH3
Leysin H2N-CH-COOH
l
CH2-CH(CH3)2
Izoleysin H2N-CH-COOH
l
CH2-(CH3)2-NH2
Serin H2N-CH-COOH
l
CH2OH

bo’lishi mumkin.
Oqsillarning gidrolizi aslida polipeptid bog’lanishlarning gidrolizidan iborat.
Oqsillarning hazm bo’lishi

ham ana shunga asoslangan. Ovqat hazm bo’lishida oqsil molekulalari aminokislotalarga qadar gidrorizlanadi, bu kislotalar suvli muhitda
yaxshi eriganligi sababli qonga o’tadi va organizmning barcha hujayra hamda to’qimalariga yetib boradi.

to’qimalarda oqsillar sintez bo’lishiga, bir qismi- gormonlar, fermentlar va boshqa

biologik muhim moddalar sintez bolishiga sarflanadi, qolgani esa energiya materiali
sifatida xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda oqsil molekulasining birlamchi, ikkilamchi,
uchlamchi strukturalari bir-biridan farq qiladi.

deb ataladi.

bog’lari ta’sirida murakkab spiralsimon fazoviy struktura oqsilning ikkilamchi strukturasi
deb ataladi.

gruppalari o’zaro ta’siridan vujudga keladigan uch o’lchamli fazoviy struktura oqsilning

uchlamchi strukturasi deb ataladi.

qisqarish o’sish, differensyalanish va ko’payish oqsil tabiatli maxsus moddalar funksyasidir.

Oqsillarning murakkabligini og’irligi misolida ko’rish mumkin. Uglevodlarning xarakterli vakili hisoblangan glyukozaning molekula og’irligi 180 ga teng , oqsillarning molekula og’irligi esa 10000 bilan 10000000 orasida bo’ladi

tuzlarning
suyultirilgan eritmalarida eriydi, ayrimlari esa umuman erimaydi. Oqsillar suvda
Eriganida o’ziga

xos molekulyar- dispers sistema hosil bo’ladi. Ba’zi oqsillarni
(tovuq tuxumining oqsili, qon gemoglobini) kristallar holida ajratib olish mumkin.

proteidlar, ular gidrolizlanganda aminokislotalar bilan oqsilmas tabiatli moddalar hosil qiladi;

bular oqsil moddalar bilan oqsilmas-
moddalarning birikmalaridir.
Oqsillar tarkibida karboksil bilan aminogruppa borligi sababli ular aminokislotalar kabi amfoter xossalarini namoyon qiladi. Ular kislota va ishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta’sirlashadi.

Kimyoviy xossalari

Kimyoviy tarkibi jihatidan oqsillar ikki guruhga bo’linadi :

kuporosi eritmasidan
ta’sir ettirilganda binafsha rang hosil bo’ladi.
-Ksantoprotein reaksiyasi- benzol

halqasini tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta’sir ettirilganda sariq rang hosil bo’ladi, ishqor qo’shilsa sariq rang zarg’aldoq rangga o’tadi.

denaturasiyasi sodir bo’ladi. Oqsil denaturasiyasining mohiyati molekulaning ikkilamchi va uchlamchi

strukturasiga sabab bo’ladigan bog’lanishlarning uzilishidan iborat. Bu esa oqsil molekulasi konfigurasiyasining
buzilishiga olib keladi. Oqsillar denaturasiyasiga turli hil reagentlar va shoroitlar:
kuchli kislota va ishqorlarning, etil spirtning, og’ir metallar tuzlarning ta’siri,
radiasiya, qizdirish, kuchli chayqalish va boshqa sabablar bo’ladi

barcha o’simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi.

Hayot oqsillar-
ning yashash usulidir. Oqsillar tirik materiyaning muhim funksiylari va xarakterli
tomonlarini boshqaradi-ong, irsiyat,o’sish, harakat, sezgi organlarining faoliyati, kasalliklar tabiati, immunitet hodisasi va h.k.
Oqsilar sanoatda tabiiy tolalar (ipak, jun), jelatina, kazein, plastmassalar olishda ishlatiladi.
Tibbiyot uchun oqsil preparatlari; zardoblar, qon o’rnini bosuvchilar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega.

hujayra tarkibiga kiradi?
2. Oqsillar qanday oddiy organik moddalardan tashkil topgan?
3.

Peptidlar nima?
4. Oqsilning birlamchi strukturasi nima?
5. Ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi strukturalar qanday hosil bo’ladi?
6. Oqsillarning qanday xususiyatlari bor?