Жамбыл Жабаев дастандарының идеясы

Адият Хамбар

Ғылыми жұмыстың бағыты: әдебиеттану


Ғылыми жұмыстың

жетекшісі:
Адият Хамбар


Өтетін орны: Ұзынағаш ауылы

2016-2017 оқу жылы

1.1. кіріспе

1.2. Жыр алыбы Жамбыл
1.3. Өтеген батыр
1.4. Жырдың мазмұны, идеясы, тақырыбы
2-БӨЛІМ
2.1. Әдебиеттің көркемдік тәсілдері
2.2. “Өтеген батыр” жырының көркемдік ерекшелігі
2.2. Қорытынды

МАЗМҰНЫ

Сүйінбай, Жамбыл, Тілеміс секілді ақындардың жыр-дастандарына арқау болды. Бұлардың ішінде

бізге жеткені – Жамбылдың «Өтеген батыр» дастаны. Өтеген батыр туралы дерек-аңыздарды әдебиетшілер Е.Ысмайылов, Қ.Тұрғанбаев, Н.Смирнова, С.Бегалин зерттеді. Жыр алыбының жырларының зерттелмеген қырлары мен сырлары әлі де көп. Осы орайда Жамбыл атамыздың жырымен таныса отырып, дастан туралы ақпараттармен толықтырып, дастанның көркемдік тәсілдерін анықтап-пайымдауды жөн көрдім.

1.1. кіріспе

назар аудару, зерттеу, тексеру – қазіргі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселесі.

Жырдың

көркемдік құндылығын анықтауда ондағы поэтикалық ерекшеліктерді  зерттеу.

Жырдың эстетикалық деңгейінің биіктігі,  ақынның шеберлігі мен ұлылығын дәлелдеу.

жырды айтудың өзін шығармашылық деп түсінеді, яғни Жәкең белгілі эпосты

жырлаған шақта да импровизация жасап отырады. Бұған Жәкең жырлаған “Өтеген батырдың” екі нұсқасын салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Бір сюжетке құрылған екі шығарма болып шыққан.

Жамбыл атамыз өзі «тау етегінде, қақаған боранды күні мен туыппын. Маған сол көне таудың есімі қойылыпты. Бұл 1846 жылдың ақпан айы екен. Менің әкем – Жапа, шешем Ұлпан көшпелі кедей болған» дейді.

күрескен қазақ батыры. Ұлы жүздің дулат тайпасынан Жаныс руынан шыққан.

Өтегеннің ата-бабалары да есімдері елге танылған батырлар болған.
1756 жыл шамасында Абылайдың Қытаймен бейбіт болу саясатына қарсы шығып, Жиделібайсында 17 жыл жүріп қайтыпты деген аңыз да бар. Өтеген батыр жөнінде ел аузында аңызға бергісіз әңгімелер көп сақталған.

1.3. Өтеген батыр

біледі. Жамбыл Жабаевтың: «Қасара біткен маңдайдан, жан еді қос мүйізді»

— деп жырлап, оны батырлықтың белгісі ретінде тануы да содан.

табам деп өзінің үлкен арманына бой ұрған ер жүрек Өтегеннің

сапары. Сапарындағы жасаған ерлігі мен арыстанмен айқасы. Өтеген дастанындағы ерекше бір жаңалық – мұнда әр халықтың өкілдері бас қосып, тіл тауып жалпы тап дұшпанына қарсы күресуі, осы күресте шыныққан достық.

«Өтеген батыр» жырының идеясы -халқымыздың ерлік рухын көтеріп, еркіндікті арман еткен дәурірді жырлау.

Жырдың тақырыбы ерлік пен елдік, өмір мен өлім, қажырлық пен рух.

(фигура)
Арнау
Жарлай арнау
Зарлай арнау
Сұрай арнау
2. Қайталау
Жәй қайталау
Еспе қайталау
Әдепкі қайталау
Кезекті қайтлау

Шендестіру

(антитеза)
Дамыту (градация)
Инверция (Сөздердің орын
ауыстыруы)
Элипсис (Сөз қалтыру)

салған жоқ, керісінше, құбылту арқылы троп пен фигураның түрлеріне салып,

тігісін жатқызып, икемдеп әкелді. Иін, иірім сөздерді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолданып, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп танытып, ойды өзгертіп жеткізе білді. Ақынның поэмадағы көркемдік құралдарды игеруі сондай-ақ, оқырманды образды ойландыруы.

бұлттайын алысқа,
Бұрқыратып жол тартты - деген шумақта теңеуді қолданады.

Жырдағы әрбір

теңеу көркемдік-эстетикалық міндетті жүзеге асыруға бағытталады.Ақын өлеңдеріндегі теңеулер оның ақындық қуаты, қаруы іспетті көп қолданысқа ие көркемдегіш құралдардың бірі. Теңеулерді Жамбыл атамыз өте жиі қолданғанын ескеру керек

эпитеттер» де молынан кездеседі.
« Ақ сақалды, ақ шашты», «зәрлі

иіс», «құралайды көзге атқан» сияқты эпитеттер.

М. Балақаев бір еңбегінде: «…  ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес», — деп өте ұтымды  тұжырым жасаған екен.

Жарқыратып ақ басын.
Үйдің жары жақпардай,

Қырау шалған ақ қардай...

Өтеген батыр жырында кездесетін кейіптеу табиғат құбылысына тәуелді  болып, келтіреді.

Жырда ұлғайтудың түрлері де кездеседі. Мысалы,
.....Ақ көбігі күркілдей,
Тауды орай аққаны.
Көктегң қосақ кемпірдей,
Ақты таудың жарынан.... Бұл әдебиетте гипербола деп аталады.

тұр. Яғни батыр айдаһарға оқ атқан еді.


«Метафора – екі

нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі»,- дейді академик З.Ахметов

Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі.

(аллитерациядан) байқаймыз:
....Жұлдыз сөніп жатқанша
Жел аударған қаңбақтай
Жортуылда жортақтай...
....Көк өспейтін жерге

айдайды,
Көрместей ғып жарықты.
Күн түспейтін жерге айдайд
Күнге қақтап көктемде......

айтысқанда да, арнау жырларында да, дастандарында да осы тұрғыдан айныған

емес, сол себепті де ол ел ықыласына бөленді, жаңа заманда жаңаша түрленді. Жамбыл поэзиясы өміршеңдігінің де, ақын есімінің ел жадынан өшпейтіндігінің де сыры осында.
Сондықтан Жамбыл жыры әлі де зерттейміз деген үміттеміз!

2.2. Қорытынды