?біл?айыр М??амбет ?ази ба?ад?р хан

толады. Ол - Қазақ Ордасын құрған Әз Жәнібек ханның бесінші

ұрпағы. 1710 жылы 17 жасында - Кіші жүз ханы болып, 1726 жылы қазақ әскерінің бас қолбасшысы болып сайланған Әбілқайыр бабамыздың тарихымызда алатын орны ерекше.

Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса, ол хан

әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз ұл тарайды, солардың бірі - Өсеке сұлтан, одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған, Әбілқайыр осы Абдолла сұлтанның баласы

-1748 жылдары кіші жүздің ханы болған. Оның ғұмыр кешкен кезеңі

Қазақ хандығының бірлігі әлсіреп, үш жүздің және рулардың да хан-сұлтандары өз беттерінше болмақ пейілге бойұрған тұсы еді. Осыны пайдаланған Еділ қалмақтары мен жоңғарлар қазақ жеріне басып кіріп, елді Ақтабан шұбырындыға ұшыратты. Ресей мен Қытайдың да пейілдері оң болмады. Мұндай жағдайда орталықтандырылған біртұтас билік, берік бірлік, қатаң тәртіп қажет еді. Ең бастысы қабілетті, табанды ел басшысы керек-ті. Бірақ бақталастық пен тақталастық, алауыздық ол билікті мықтыға емес, әлсізге жығып берді. 1715 жылы әз Тәуке дүние салғаннан кейін, Әбілқайыр да үлкен хандыққа - қазақ хандығына үміткер болғанымен, мұрагерлік жолы бойынша хандыққа Болат сайланады.

таныта білген. Оны кіші жүз хандығына да, қазақ жасағының қолбасшылығына

да жеткізген осы қабілеттері. Оның қолбасшылық қабілеті, әсіресе 1726-1730 жылдар аралығындағы жоңғарларға қарсы Отан соғысында айрықша көрінеді.

деп кінәлаушылық орын алып келеді. Алайда сол заманда көреген кісіге

халықты жан-жақтан төнген қауіптен, мүлде ыдырап кетуден сақтаудың Ресейге арқа сүйеуден басқа жолы жоқ-ты. Бұл кейін орта жүздің де, ұлы жүздің де билеушілерінің мойындап қол қойған шындығы еді. Әлбетте Ресей империясының да соған жалғасқан Кеңестік одақтың пайдасымен бірге, ұлттық мүддеде зардапты жағдайлары болғаны мәлім. Алайда, мойындауымыз керек, қалай десек те қазақтың XVIII-XX ғасырлардағы зұлматтардан ұлттығын сақтап, тілін, ділін, салт-санасын мүлде жойып алмай, негізінің аман шығып, бүгінгідей тәуелсіз елге айналып, іргелі мемлекет болып отыруында. Ол таңдаудың «Алыс та болса жақын жол» болғанын көреміз.

қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты

Бөкенбай батыр тағайындалды.

Бөкенбай батыр 1690 -1775 ж.ж.

болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліске ұшыратты. Әбілқайыр

бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды.

қанды шайқас жүргізді. Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және

білгір саясаткер болды.

батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады.

Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 ж. оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді: Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ, бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ.

да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың

басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін… Кіші орда оны хан сайлады. Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды.

тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар

қонтайшының ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді. Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады.

қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста

қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды. Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды.

бас тартып, өз әскерімен Кіші жүзге келеді. Осыдан соң біріктірілген

қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады. Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды.

еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр 1730 ж. күзінде елші

жібереді. 1731 жылы Ресей сыртқы істер министрлігінің М. Тевкелев бастаған елшілігі Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе деген жерде отырған Әбілқайырдың ордасына келіп, қазақ ұлысын Ресей құрамына алу туралы келіссөз жүргізді. Әбілқайыр 1731 ж. қазанның 10 Ресей империясының қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 жж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы башқұрттар мен Еділ қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді.

хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды жүзеге асырмақ

болды. Сөйтіп, ол жеке мүддесімен қатар халықты апаттан сақтауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербор сарайы мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады.

қоңтайшысы Қалдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген

сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты. 1740 ж. Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды. Бірақ Иранның Нәдір шахынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады.

білді.
Абылайдың бір әйелі Қарашаш - Әбілқайырдың қызы.

даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды (1735) өзі ұсынды.

1737-38 жж. башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісін басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді.

ұнамады. Солардың бірі - Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен

қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды «орысшылдығы» үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп «қарақшылық» іске барған еді.

тұсында, Торғай қаласынан 80 km жерде. Кейін бұл жер
«Хан

моласы»
аталды.

Қазақ халқы бастан кешкен аса күрделі кезеңдердің бірі ХҮIII ғасыр

болса, сол кездің саяси-әлеуметтік істеріне белсене араласқан көрнекті қайраткерлердің бірі-Бопай (Бәтима) болған. Бопай − Кіші жүздің ханы Қожасұлтанұлы Әбілқайырдың зайыбы әрі мүдделесі. Сол кездегі қазақ халқының басына ел болу немесе елдігін мүлде жоғалту қауіпі төнгенде Әбілқайыр ұстанған саяси бағытты Бопай жалтақсыз қолдап, ең бір шешуші кезеңдерде айырықша икемділік-тапқырлық танытып отырған.

генерал А.И.Тевкелевке, Орынбор губернаторы И.И.Неплюевке, канцлер А.П.Бестужев-Рюминге жазған хаттарынан және

ол хаттардағы ел мүддесіне қатысты ұстанған әрекет-ниеттерінен айқын аңғаруға болады. Тарихшы А.И.Левшин: «Бопай... өзінің ақылдылығы арқасында бүкіл Кіші жүздің құрметіне бөленді және кейде оны басқаруға үлкен ықпал етті»,− деп жазды.
Бопай ханым ұзақ жасап, тоқсанға жақындаған жасында 1780 жылы дүние салды. Топырақ бұйырған жері Елек өзенінің бір тармағы − Жосалының жоғарғы жағындағы қорым. Әбілқайыр хан мен Бопай ханымның арасынан Нұралы, Ералы, Қожахмет, Айшуақ, Әділ есімді бес ұл туған