Желілілер типі.слайд

тұратын, екі жақты симметриялы, соңғы қуысты, жануарлар дүниесінің тарихи дамуындағы

ең жоғары топ.Бұл типке жататын жануарлардың арқа жағында бас пен құйрықты жалғастыратын созынды –желі болады.Дененің басқы бөлігін құйрығымен жалғастыратын арқа созындысы керілген желіге ұқсас болғандықтан, қарастырылатын тип желілілер типі деп аталады. Желілілердің сыртқы пішіні, тіршілік әрекеті, мекен ортасы әр түрлі жануарлардан құралады.Олардың 40-45 мыңдай түрі бар.Желілілер құрлықта ,топырақта, суда, ағаш басында мекендейді.Ауада ұшып тіршілік ететін түрлері де бар.

жағында серпімді әрі тығыз арқа желісі болады.Желі –төменгі сатыдағы жануарларда

өмір бойы сақталып, ішкі қаңқаның қызметін атқарады.Жоғары сатыдағы жануарларда желіден омыртқа жотасы пайда болады.
Желінің үстіңгі жағында ұзынынан орналасқан жүйке түтігі болады.Омыртқалы жануарларда жүйке түтігінің алдыңғы ұшы жуанданып –миға, ал соңғы бөлігі жұлынға айналады.
Суда тіршілік ететін желілілерде жұтқыншақ қабырғасындағы желбезек саңылауы өмір бойы сақталады да, ал құрлықта тіршілік ететін омыртқалыларда желбезек саңылауларының орнына өкпе пайда болады.
Қанайналым жүйесі –тұйық.Жүрегі кеуде қуысының төиенгі жағына таман орналасады.

көбінесе су түбінде тіршілік ететін теңіз жануарлары.
Қара теңіздің Севастополь

маңындағы құм қайырларынан кандауырға ұқсас, мөлдір денелі кішкене жануарды кездестіруге болады, ол дене пішініне байланысты қандауырша деп аталады.
Қандауырша –омыртқасы жоқ желілі жануар.Онда желі, жүйке түтігі және желбезек саңылаулары өмір бойы сақталады.

асқорыту жүйесі мұртшалармен жиектелген ауыз қуысынан басталады.Денесін бойлай созылған желінің

астыңғы жағында бірнеше бөліктерден құралған асқорыту түтігі жатады.Түтіктің ауызға жалғасқан бөлігі жұтқыншақ деп аталады.Жұтқыншақта көлденең орналасқан бірнеше желбезек саңылаулары бар.Ол дене мен саңылаулар арасында желбезек қуысы түзеді.Жұтқыншақ –ішекке жалғасады да ішек түзу қалпында аналь тесігімен аяқталады.Қандауыршаның аузына түскен ұсақ қоректік заттар түйіршігі ауыздан жұтқыншаққа, одан түзу ішекке қарай бағытталады.

арасындағы перделер арқылы тыныс алады.Оның асқорыту және тыныс алу мүшелерінің

қызметі бірлесіп кеткен.Ауыздан жұтқыншаққа өткен су желбезек саңылаулары арқылы желбезек маңындағы қуысқа барғанда оның қабырғаларындағы қылтамырлар торабына сіңіп, қандауырша денесіне оттегіні береді, сондай-ақ қорытылған қоректік заттар денеге өтеді.Қандағы көмірқышқыл газ суға шығарылады да, газға қаныққан су жануардың аналь тесігі арқылы сыртқа бөлінеді.

болатын ірі қантамырлардың жиырылуы арқылы бір шеңбер жасап, тұйық жүйемен

денеге таралады.Мұның қантамырлар жүйесі буылтық құрттардың қантамырлар жүйесіне ұқсас.

зат желбезек қуысындағы өте ұсақ өзекшелер арқылы желбезек қуысына бөлініп

шығады.

арқаны бойлай созылып жатқан түтік тәрізді өте қарапайым құрылысты болып

келеді.Жүйке түтігінен дененің үстіңгі жағына және ішкі мүшелерге қарай жүйкелер тармақталып таралады.Қандауырша сыртқы химиялық және қарапайым тітіркеністерді сол жүйке тармақтарымен қабылдайды.Қандауыршаның сезім мүшелері өте нашар дамыған.Оның есту мүшесі және көзі жоқ.Алайда күшті жарықтан қандауырша тітіркенеді.Тепе-теңдік мүшесі болмағандықтан, қандауырша суда жүзгенде бір бүйірінене екінші бүйіріне аударылып, денесін қалыпта ұстай алмайды.Судың химиялық қасиетін иіс сезу шұңқыры арқылы сезіне алады.Ауыздың төңірегіндегі мұртшалары сипап сезу қызметін атқарады.

маңындағы дене қуысында бірнеше қатар бұдырмақтар түзіп жатады.Сырттай ұрықтанған уылдырықтан

тұрқы 3,6 -5,2 мм дернәсіл дамып, үш айға дейін сол сатыда тіршілік етеді.Дернәсілдер екінші –үшінші жылы жыныстық жағынан толысады.
Александр Онуфриевич Ковалевский –қандауыршаның көбеюі мен дамуын, құрылысы мен тіршілігін терең зерттеген ғалымдардың бірі.Кезінде «Омыртқасыз –желілі жануар» деп аталған қандауырша желілі жануарлардың шығу тегін анықтауда жануарлар тобының арасындағы байланысты айқындауға мүмкіндік берді.

қалың тығыз қабықпен қапталатын шалажелілі жануарлардың бірі –асцидия. Олар теңіз

түбінде орнықты, жалғыз дара, кейбіреулері шоғырланып өмір сүретін қабықтылар тип тармағының бір класын құрайды.Қабықтылар тип тармағына жататын жануарлардың денесін қалың тығыз, құрамы жасуныққа жақын заттар қаптайды.Сондықтан олар қабықтылар деп аталады.Желісі тек дернәсіл кезінде ғана болатындықтан, олар дернәсілжелілілер тип тармағы деп те аталады.

-1мм- ден 30 см-ге дейін жетеді.Асцидияның ауыз сифоны -дененің жоғарғы

жағында, қажетсіз қалдықтарды шығаратын клоакалық сифонның бүйірінде орналасады.Дернәсіл есейгенде қаңқасы жойылып кетеді.Жүйке түйіндері бар.

бар жұтқыншаққа, одан қарынға түседі.Қалта тәрізді қарыннан қысқа ішекке

жылжып, клоакалық түтік арқылы сыртқа шығарылады.Арнаулы зәр шығару мүшесі жоқ.Желбезектер тынысалу мүшесінің қызметін атқарады.Қанайналым жүйесі –ашық .Асцидиялар –қосжынысты жануарлар.Дара өмір сүретіндері -жынысты жолмен, ал шоғырлы асцидиялар жыныссыз жолмен, бүршіктеніп көбейеді.

жаға және тұлғадан тұрады. Еттұмсық пен жаға ұласқан тұста ауыз

орналасқан.Ауыз жағаны бойлай созылған жұтқыншаққа жалғасады.Жұтқыншақтың арқа жағынан еттұмсықтың ішіне қарай тұйық өскен –желі бұлтиып шығып, еттұмсықтың ортасына дейін жетеді.Сондықтан бұл топ –шалажелілілер деп аталды.Шала желі еттұмсықтың астынғы жағына таман орналасады.Жұтқыншақ ішекке жалғасып, дененің соңғы бөлігіндегі аналь тесігінде аяқталады.Желбезек саңылаулары жұтқыншақта орналасады.Желбезек арқылы тыныс алады.Қанайналым жүйесі –ашық.Түтік жүйке жүйесі бар.Олар –дара жынысты.Дернәсілі –торнария деп аталады.Ішектыныстылар класының өкілі –баланоглосс.Баланоглостың анатомиясын жан жақты зерттеген орыс зоологы және эмбриологы А.О.Ковалевский 1866 жылы оны желілі жануарлар қатарына жатқызды.  

тип тармағына бөлінеді? 4.Қандай желілілерде желі мен жүйке түтігі өмір бойы

сақталады? 5.Қандауыршаның тері жабынының құрылыс ерекшелігін атаңдар? 6.Қандауыршаның асқорыту жүйесінің құрылысы қандай? 7.Желілі жануарларға тән белгілерді атаңдар.  

қалай пайда болады? 4.Сутүтікшелі жүйе деген не? 5.Оның жәндік үшін маңызы қандай? 6.Тікентерілілер

неше класқа бөлінеді? 7.Теңіз жұлдызы қалай тіршілік етеді? 8.Теңіз кірпісі қалай тіршілік етеді? 9.Теңіз қияры қалай тіршілік етеді? 10.Су толы өкпе қандай қызмет атқарады?Ол тікентерілілердің қай өкіліне тән мүше? 11.Регенерация құбылысының теңіз жұлдызына қандай қатысы бар? 12.Тікентерілілердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы қандай?